Tentoonstelling ‘De Naakte Waarheid’
Rijksmuseum Twenthe, Enschede
Wij kwamen om de naakte waarheid te ervaren, maar werden, bijna, overspoeld door veel naakten en nog veel meer waarheden.
Wat is een titel?
‘De naakte waarheid’. Daar kan een mens zich van alles bij voorstellen. Een niets onthullende waarheid van, bijvoorbeeld, een gebeurtenis of welke waarheid of wiens waarheid dan ook. Immers, de waarheid heeft vele kleuren. Maar zoals de tentoonstellingen-makers van het ‘Rijksmuseum Twenthe’ in Enschede zich dat religieus, filosofisch, symbolisch en realistisch zich hebben voorgesteld is heel verrassend. Persoonlijk heb ik deze tentoonstelling als fascinerend en heel integer ervaren. Soms zelfs als een beetje prikkelend.
Hoe heeft men, in de loop van de laatste 4 – 5 eeuwen, tegen het menselijke naakt aan gekeken? Welke visies hebben de opvattingen over het menselijke lichaam, in de loop der eeuwen, bepaald? En in hoeverre hebben de christelijke opvattingen van de moederkerk (de latere Rooms Katholieke Kerk) daarbij een bepalende rol gespeeld?
Dat men bij de hoog-renaissance begonnen is is niet zo verwonderlijk. Het uitbeelden van het menselijke anatomie bereikte toen al een hoogtepunt. Maar dat is als begin eigenlijk niet terecht. Immers, het anders over het menselijk lichaam denken en uitvoeren is van een eerdere datum. De pre-renaissance. Dat had met de vernieuwende opvattingen van de eerste humanistische filosoof Francesco Petrarca (1304 – 1374) te maken.
Zijn ideeën werden door de toenmalige paus en zijn curie als ondermijning van de geloofsleer beschouwd en verboden. Echter, de voorstellingen van enkele toenmalige kunstenaars, die ‘de heilige – en de Bijbelse mensen’ als anatomische wezens durfden te schilderen, werden niet verboden.
Daar zag men ‘het kwaad en de ondermijning’ niet van in. (Een inschattingsfout!?!)
Zo ontstonden de verbeelde anatomische lichamen van, bijvoorbeeld, Adam en Eva door Giotto of wel Giotto di Bondone (1266 – 1337) op allerlei fresco’s. Echte mensen als heilige verbeeld. Hoe haalden zij het in hun hoofd. Dit alleen al kon de toorn van God oproepen, was de opvatting. Toen er een pestepidemie over Rome en andere Italiaanse steden uitgestort werd werd dat meteen als een straf van God ervaren. En men ging weer schilderen zoals men eerder gewend was te doen. Maar het humanistische zaadje was geplant. Zo kon de moederkerk de greep op de veelal analfabetische bevolking verstevigen. Deze waarheid is heel lang bedekt gebleven.
Helaas, dit échte begin ontbrak.
De vier wel getoonde thema’s geven een soms niets verhullend beeld van een tijd overeenkomstige ‘werkelijkheid’. Daarbij werd er vaak een dubbele moraal gehanteerd. Dit kwam niet zozeer tot uitdrukking, maar was wel een gegeven. Zeker voor de meer humanistisch ingestelde intellectuelen van die tijd kwamen de Griekse – en Romeinse mythologische verhalen tot verbeelding. Dit waren belangrijke thema’s tijdens de periode van het Maniërisme in de 16 de eeuw. Door deze onderwerpen uit te beelden werd het naakt ineens functioneel en werd, daardoor, oogluikend toegestaan.
Voor kunstenaars uit die tijd was dit een mogelijkheid om te laten zien wat zij allemaal in hun mars hadden. Om meer klanten te werven werden de houdingen van hun gespierde mythologisch naakten steeds ingewikkelder op hun voorstellingen, met de contra post als maximum.
Maar het naakt uitbeelden om alleen de schoonheid van het menselijke lichaam te tonen was ijdel en uit den boze. Zeker het uitbeelden van het vrouwelijk naakte lichaam. Toch is juist het vrouwelijke naakt het meest gebruikt en functioneerde als muze van de meestal mannelijke kunstenaars.
Niets mis mee, zou je denken.
Toch zijn de opvattingen over het naakte menselijke lichaam behoorlijk veranderd. De zedenmeesters hebben er steeds minder grip op gekregen. Zo kon de opmars van het naakte menselijke lichaam zijn soevereine gang gaan.
Het naakt als metafoor voor van alles en nog wat, want het lichaam is gewillig en de geest is vaak zwak. In hoeverre is het naakt erotiserend? Dit is een vraag, die een ieder voor zichzelf moet beantwoorden. Nog geen 100 jaren geleden werd een blote vrouwenenkel al als zinnenprikkelend ervaren. Of was men bang dat het als zinnenprikkelend ervaren kon worden!?! Het échte naakt was voor in het donker of voor de beslotenheid van de slaapkamer.
Van allerlei kanten hebben de tentoonstellingen-makers de bedoelde thema’s willen belichten. Maar vooral de verandering van de moraal op dit gebied.
Als je er over nadenkt hebben zowel het woord naakt als het woord waarheid vele facetten. En facetten hebben de eigenschap om te glanzen en soms te schitteren. Dat deed het. De glans van het leven en de droefenis van de dood. Beide naakte waarheden. Mede door de visie om gewogen en niet te licht bevonden te worden. Wat was dat naakt daardoor onschuldig. Een te licht bevonden naakt werd meteen door duivelse monsters omringd, waarbij het begrip ‘schuldig’ spontaan naar boven kwam. Maar wie is, heden ten dagen, in dit opzicht geheel onschuldig?
Er is veel over deze tentoonstelling te vertellen, want een ieder heeft zijn of haar persoonlijke invalshoek. Zeker als wij het naakt als een ‘memento mori’ (gedenk te sterven) ervaren. Dit stamt nog uit een tijd dat de gemiddelde leeftijd van mensen ongeveer 45 jaar was. Voor zo’n relatief kort leven was deze waarschuwing terecht. In onze tijd is een mensenleven vaak bijna het dubbele.
En kan zogenaamde onschuld een dubbele bodem hebben? Wat denken wij van een luitspeelster met een ontblote schouder of een laag decolleté? Soms zelfs in een musicerend gezelschap of de mooie jonge vrouw, die oesters aanprijst? Je moet niet overal iets achter zoeken, zullen sommigen denken. Maar, doordat er toen van alles verkapt weergegeven moest worden moet je overal wél iets achter zoeken. Dit was vanwege de dubbele moraal, anders vind je de naakte waarheid niet.
Door de fotografie werd het menselijke lichaam nog directer en soms mystieker uitgebeeld. Onthullend en verhullend. Maar niet altijd met voldoende respect voor de integriteit van dat lichaam. Grensverleggend, zou je kunnen stellen. En daar wennen wij, als kijkers en beschouwers, ook weer aan, want na Phil Bloem is er veel gebeurd. Wij moeten niet vergeten, dat het bouwwerk wat wij lichaam noemen, ook een esthetische kant heeft. Dat mag ook wel ervaren worden. En deze waarheid mag onverhuld blijven.
Een beetje durf en weer een goede keuze van de organisatoren van deze excursie. Trouwens, de verdere verzorging was ook prima. Veel dank.
Wouter Derksen.